MIĘDZYPOKOLENIOWA TRANSMISJA WARTOŚCI W RODZINIE
Prezentowany poniżej artykuł ma na celu uświadomienie, przyjrzenie się, w jaki sposób dokonuje się transmisja wartości pomiędzy pokoleniami w rodzinie. Liczne badania naukowe potwierdziły, że cenienie pewnych wartości przez rodziców może mieć znaczenie dla ich dzieci i będą one uznawane przez nie za ważne. Znajdą one odzwierciedlenie w postawach prospołecznych.
System wartości człowieka służy mu do opisu i oceny świata, a wyraża się to w tym, że zjawiska, fakty, obiekty są przez niego uważane za szczególnie ważne. Wartości mają wpływ na kierunek i sposób zachowania w różnych sytuacjach życiowych, są więc regulatorem świadomego i celowego działania. Jednak samo uznanie wartości za ważne nie ma bezpośredniego wpływu na zachowanie człowieka, dopóki nie uzyskają one wysokiego statusu i jeśli nie zostanie odpowiednio opracowane poznawczo przez posiadane doświadczenie. Początkowo dziecko przyjmuje wartości i treści, które się za nimi kryją, w postaci, w jakiej są przekazywane i dzięki oddziaływaniom wychowawczym rodziców. Zostają stopniowo uwewnętrznione, a w konsekwencji uznane za własne i realizowane w życiu. Przekazywanie wartości w rodzinie dokonuje się dzięki dwóm procesom. Pierwszy z nich dotyczy relacji małżeńskiej i polega na modyfi kowaniu wartości w efekcie wzajemnych oddziaływań (tzw. mechanizm wyrównywania wartości). Drugi rodzaj procesów związany jest z przekazywaniem wartości pokoleniu dzieci w procesie dziedziczenia społecznego. Odbywa się on w dwojaki sposób. Bezpośrednio – poprzez zamierzone oddziaływania wychowawcze rodziców, takie jak modelowanie, identyfi kacja. Pośrednio – włączania wartości w strukturę osobowości dzieci poprzez postawy rodzicielskie, zaspakajanie potrzeb psychicznych, atmosferę emocjonalną. Systemy przekonań rodziców odgrywają istotną rolę w określaniu, jakie działania wychowawcze podejmują, a to z kolei wpływa na rozwój zachowania dziecka oraz jego systemu przekonań. Również psychologiczna atmosfera domu rodzinnego wpływa bezpośrednio na kształtowanie się systemów wartości . W tym wypadku znaczenie samego klimatu rodzinnego dla procesu wychowawczego polega na tym, że czyni on wszelkie oddziaływania bardziej skuteczne, a przeżywane w określonym klimacie treści zapadają głęboko w psychice dziecka. Ponadto wartości preferowane przez rodziców w znacznej mierze decydują o kierunku i metodach działań wychowawczych.
Wartości rodziców wywierają wpływ na zachowanie się dziecka, niezależnie od jego wieku, poprzez fakt, że rodzina stanowi dla niego grupę odniesienia i w ten sposób wyznacza perspektywę poznawczą i hierarchię wartości dziecka. Rodzice w procesie socjalizacji dziecka przekazują mu wiedzę o świecie oraz gotowe schematy ujmowania rzeczywistości. Poprzez zamierzone i niezamierzone oddziaływania wychowawcze, słowne deklaracje i konkretne zachowania dostarczają wzorców postępowania i ukierunkowują moralnie. Dziecko za pośrednictwem procesu identyfi kacji, naśladownictwa, modelowania, internalizację, asymiluje wartości, tworząc stopniowo własną hierarchię wartości. Znaczna część norm oraz reguł pozostaje w takiej formie, w jakiej została zaszczepiona przez rodzinę. Badania pokazały, że wartości rodziców współgrają z niektórymi wartościami ich dzieci, a dzieci swoimi preferencjami bardziej przypominają rodziców niż obce im osoby dorosłe. Dokładniejsze analizy pokazały, że wartości dzieci są przede wszystkim związane z systemami wartości matek niż ojców. Również w badaniach dzieci będące w młodszym wieku szkolnym wybierały wartości podobne do tych, które preferują ich rodzice. Natomiast badana młodzież przejawia tendencję do przypisywania rodzicom tych wartości, jakie sama deklaruje. Z kolei inne badania pokazały związek kryzysu wartościowania z postawami rodzicielskimi. Brak akceptacji w dzieciństwie, zwłaszcza ze strony ojca, zwiększa prawdopodobieństwo nasilenia trudności i konfliktów w sferze wartości w okresie dojrzewania. Akceptacja i miłość ze strony matki może chronić przed kryzysem wartości. Tworzenie się systemu wartości przebiega na bazie wewnętrznych doświadczeń i odczuć oraz w kontaktach z ludźmi, czyli odbywa się w relacji i interakcji. Na przykład patriotyzm nie jest wartością, która może zostać przekazana tylko poprzez słowa („źle dzieje się w naszym kraju”) ani poprzez pojedyncze zachowanie (pójście do urny wyborczej w sytuacji wyborów), ale jedynie gdy rodzic ukazuje, czym jest dana wartość i zachęca do dążenia ku niej (patriotyzm ukazuje miłość do ojczyzny, która przejawia się poprzez sposób odnoszenia do swojego kraju, czyli branie udziału w wyborach i referendach, uczestniczenie w różnych inicjatywach i przedsięwzięciach obywatelskich, włączanie się w sprawy lokalne). Dzięki procesowi uczenia się obserwacyjnego dziecko nabywa nowe formy zachowania obserwując w tym wypadku rodzica, ale bez naśladowania jego reakcji w sposób jawny. Jest to możliwe dzięki procesowi modelowania abstrakcyjnego, które jest ważną częścią uczenia się obserwacyjnego, dzięki któremu obserwator uczy się nie tylko obserwowanych zachowań, ale też systemów wartości, sposobów rozwiązywania problemów, samooceny . Z czasem dziecko zaczyna realizować ukazywane wartości nie pod wpływem przymusu, ale świadomego wyboru i dzięki temu może samodzielnie kierować swoim postępowaniem, ponosząc za nie odpowiedzialność.
Wyniki wielu badań nad przyczynami agresji u dzieci pokazały, że kształtuje się ona w procesie socjalizacji i jest związana w dużym stopniu z wartościami rodzicielskimi. Rówieśnicy spostrzegali jako agresywnych tych chłopców, których ojcowie przywiązywali niską wagę do takich wartości jak: liczenie się i współżycie z innymi, samokierowanie, potrzeba rozumienia świata, dojrzałość zachowania, schludność, czystość, uczciwość. Matki z kolei nisko ceniły takie wartości, jak: posłuszeństwo, dobre wychowanie, pilność, odpowiedzialność, zachowanie zgodne z rolą. Stopień preferencji wartości rodzicielskich wpływał na praktyki wychowawcze rodziców. W związku z wynikami badań powstało pytanie: Czy postawa przeciwna agresji – życzliwość będzie wiązać się z cenieniem przez rodziców określonego typu wartości? Można by oczekiwać, że będą to wartości związane z realizowaniem jakiegoś dobra społecznego. Tworzenie się indywidualnego systemu akceptowanych wartości dokonuje się już od najwcześniejszego okresu i wiąże się nie tylko z predyspozycjami osobowościowymi, ale również oddziaływaniem ze strony środowiska. Pierwszym środowiskiem wychowawczym oddziałującym na całościowy rozwój dziecka jest rodzina. To rodzice, pokazując dziecku świat, kształtują jego stosunek do rzeczywistości.
Wartości wpływają więc na widzenie i ocenę sytuacji społecznych. Dziecko w swoim zachowaniu naśladuje i odwzorowuje sposób postępowania rodziców (szczególnie dzięki procesowi modelowania abstrakcyjnego). W pewnym sensie wyznacza to jego kontakt z otaczającym światem. I chociaż w późniejszych latach życia człowiek samodzielnie i świadomie ukierunkowuje swoje działanie, to jednak oparte jest ono na fundamentach wyniesionych z domu rodzinnego. Wzory osobowe rodziców wypływają z przyjętego systemu wartości. Z uwagi na to, jaką wartość dostrzegamy w danym przedmiocie, formułuje się nasza postawa względem tego przedmiotu (wartości więc pozostają w ścisłym związku z procesem kształtowania się postaw). Jeżeli dla rodziców celem w wychowaniu jest dążenie do wartości podstawowej, jaką jest dobro, w swoim postępowaniu będą szukać prowadzącej do niej celów szczegółowych, np. będą starali się być uczynnymi dla innych. Jednym wartościom człowiek przypisuje większe znaczenie, innym mniejsze i w taki sposób tworzy sobie właściwą hierarchię wartości i norm, które to następnie są przekazywane najczęściej w sposób niezamierzony. Jeśli ktoś u szczytu wartości stawia dobro, będzie zachęcał dziecko do życzliwości dla innych. Dzięki transmisji międzypokoleniowej młoda osoba ma możliwość poznania oraz wyboru w odpowiednim wieku tych wartości i norm moralnych, które są najwyżej cenione zarówno przez nią, jak i przez grupę społeczną, z którą się identyfi kuje. Transmisja międzypokoleniowa w zakresie wartości wpływa więc na kształtowanie się i dojrzewanie osobowości oraz przyspiesza proces socjalizacji.
Pytanie o cel wychowania jest zawsze pytaniem o najważniejsze wartości. Wydaje się, że życzliwość obrana jako ów cel staje się profilaktyką w stosunku do zachowań, w których dominuje przemoc i agresja. Aby powstrzymać agresję, której obecnie jest coraz więcej, w różnych dziedzinach życia, potrzebne jest wychowanie kształtujące postawę życzliwości. Realizacja tego celu jest zadaniem długofalowym, a rozpoczyna się niewątpliwie w rodzinie pochodzenia. Wychowanie w rodzinie polega przede wszystkim na doświadczaniu wartości w bezpośrednim kontakcie z rodzicami i modelowaniu zachowań. Badania pokazują ,że szczególnego znaczenia nabierają w tym procesie obecność i wartości moralne preferowane przez ojca. Należy więc akcentować rolę, znaczenie i odpowiedzialność ojca, nie tylko matki – jak to się często dzieje – w wychowaniu dziecka.
Opracowała Lucyna Ogrodnik
Źródło: Hanna Elżanowska Instytut Psychologii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła
Studia z Psychologii w KUL, tom 18 red. O. Gorbaniuk, B. Kostrubiec-Wojtachnio, D. Musiał,
Wiechetek ISBN 978-83-7702-726-4 Lublin, Wyd. KUL 2012, s. 97-114